وقتی قبرستان تاریخی شبیه زمین فوتبال می گردد

به گزارش یزد بلاگ، چیزی شبیه به زمین فوتبال شده، سطح زمین صاف است و سنگ ها سُر؛ تا این جای قبرستان تنها نشانی اش از قدیمی بودن، همان نامی است که بارها از زبان پژوهشگران و ری شناسان تکرار شده؛ ابن بابویه و شاید سرعت گیر زمانش هم سنگ قبرهایی که حالا میانِ همان سنگ های سُر، از نو شدن جا مانده اند.

اما همه قبرستان به همین نقطه و به قول میراثی ها به رینگ دورِ بقعه شیخ صدوق ختم نمی گردد. چند ده متر آن طرف تر از مکانِ اجرایی کردنِ ساماندهی قبرستان آن هم با همسطح سازی قبور، هستند هنوز نقاطی که از دست کم دو سده گذشته تا امروز هنوز دست نخورده اند یا چند دوره چنین طرحی را نشان می دهند؛ یعنی همسطح سازی یک بار با آجرهایی که بیشتر شبیه به تزیینات ِ دور قبرند، بار دیگر با بتون و موزاییک و دوره بعدی با سنگ های ساختمانی که هر کدام نامِ خاص خود را دارند.

به گزارش خبرنگاران، ابن بابویه نخستین بار نیست که طعمِ تخریب و ویرانی را می چشد؛ او از همان قرن ها قبل شاید چند ده سال بعد از دفنِ شیخ صدوق در دلِ سردابی که بیش از 200 سال قبل کشف شد، هم گردِ ویرانی به چشمش رفت.

این محوطه تاریخی در طول سال های مختلف و با اتفاقات سهمگینی از حمله مغول گرفته تا جنگ های خوارزمشاهیان و تیموریان، بارها ویران شد و همان ویرانی ها مقبره شیح صدوق و قبرستانِ اطرافش را برای سال ها زیر خاک پنهان کرد، تا پایان تبدیل شدن زمین های منطقه به کشتزار و باغ و یافتنِ جسد سالم شیخ صدوق در یک سرداب که 800 سال قبل تر آن جا دفن شده بود، مقبره شیخ احداث شد و به مرور محوطه بار دیگر شکل قبرستان به خود دید.

اما شاید همین اتفاق تدریجی به مرور نشانه های قدیمی تر از دفن مردگان در قرون اولیه اسلام را در اطراف مقبره شیخ صدوق حذف کرد، اقدامی که هنوز ادامه دارد و شواهد نشان می دهند هر چند ده سال یک بار بخش هایی از همین قبرستان را با طرح هایی که هدف شان معلوم نبوده، همسطح می نمایند، آن قدر که این بار متولیانِ آن برای آسایشِ مردگان، محوطه را با تغییرهای زیادتری همراه نموده اند و به نظر می رسد تیرِ آخر را به تاریخِ این قبرستان می زنند تا علاوه بر از بین بردنِ سنگِ قبرهای تاریخی، اصالتِ این قبرستان را که دست کم از 400 سال قبل نشانه هایش باقی مانده از بین ببرند.

درست مانند تجربه ای که همین دو سه سال قبل برای امامزاده عبدالله شهرری داشتند و به نظر می رسد هشدارهای میراثی ها چندان تاثیری برای آن ها نداشت و هنوز کارگران در این بخش مشغول کارند، سنگ می گذارند، فضا را صاف می نمایند و سنگ قبرهای قدیمی را که توانسته اند به هر روشی از دل زمین جدانمایند دست کم چند ده میلی متر بالاتر از جای قبلی روی سیمان و مصالح سخت، جاساز می نمایند.

فعالان و کارشناسانِ میراثی معترض می شوند انگار که به مرگ گرفته اند تا به تب راضی شویم و می گویند باز هم خوب است که سنگ قبرهای قدیمی را سرجای خود قرار داده اند، نه این که مانند امامزاده عبدالله آن را هم از بین ببرند. در حالی که مهمترین مساله اصلی در این اعتراض ها از بین رفتن شاکله اصلی قبرستانی است که از قضا نخستین گورستان شهرری و دومین قبرستانِ تهران هم محسوب می گردد، اما انگار این را فراموش نموده اند!

اوقاف را مجاب کردیم تا از مشاوری آشنا با میراث یاری بگیرد

امیرمُصیب رحیم زاده - مدیر اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرری - که تجربه برخورد با همین برنامه ریزی برای امامزاده عبدالله شهرری را داشت و به چشم دید که بخش هایی از این قبرستانِ تاریخی چطور صاف شد و سنگ قبرهایش نابود، این بار آسیب های واردشده به ابن بابویه را کمتر از ان محوطه تاریخی می داند.

او در گفت وگو با خبرنگاران به تاریخچه آغاز وارد شدن آسیب ها به این قبرستان اشاره می نماید و می گوید: سال های 90 و 91 بیشترین آسیب به این مجموعه وارد شد، زمانی که اداره اوقاف طرحِ احداثِ شبستانی را در کنار مقبره شیخ صدوق آغاز کرد و تا جایی که در توان میراث فرهنگی بود، با آن مقابله کرد، هر چند بخش هایی از قبرستان نیز در همان زمان در طرحِ همسان سازی اطراف بقعه، از بین رفتند.

وی با اشاره به ادامه دار شدن طرح همسان سازی قبور از سوی اداره اوقاف در دیگر گورستان های شهرری مانند امامزاده عبدالله ادامه می دهد: آن ها نخست بحث همسطح سازی را مطرح کردند که با مخالفت های میراث فرهنگی روبه رو شد، اما حداقل کاری که توانستیم انجام دهیم این بود که آن ها را مجاب کنیم تا طرح را مشاوری آشنا با قوانین میراثی تهیه کند.

او به آغاز کارِ همسطح سازی قبور توسط میراث فرهنگی در آبان 97 اشاره می نماید که اوقاف بدون هماهنگی با میراث، همسطح سازیِ رینگِ بقعه شیخ صدوق را انجام داد و می افزاید: در همان زمان در مکاتباتی با اوقاف اخطارهای اولیه را دادیم و مدیر اداره کل میراث فرهنگی تهران، در نامه ای با ریاست وقت اوقاف استان تهران، آن ها را ملزم به ارائه طرح کرد تا در کمیته فنی مطرح و اعلام نظر گردد.

میراث فرهنگی با کدام بخش طرح موافق بود؟

رحیم زاده با تاکید بر این که تا بخواهد این نوع مسائل جا بیفتد، زمان بر خواهد بود، ادامه می دهد: در آن موقع بر اساس مکاتبات اجرا شده و کش وقوس هایی که به وجود آمد، اوقاف با ارائه طرح از سوی یک بخش خصوصی، طرحی را برای ما ارسال کرد که در معاونت وقت میراث فرهنگی آنالیز شد، ما ملاحظاتی داشتیم و با نهایی شدن آن ها طرح مورد تایید نهاده شد و تاکید شد این طرح حتما با نظارت کارشناس میراث فرهنگی اجرایی گردد. یعنی هرزمان که اوقاف آغاز به فعالیت می کرد باید ناظران میراث نیز حضور می داشتند تا اقدامات از نزدیک رصد شوند.

وی می گوید: یکی از کارهای خوبی که انجام دادیم این بود که تا جایی که توانستیم، اتفاقی که در امامزاده عبدالله پیش آمد، در این قبرستان رخ نداد و بیشتر سنگ قبرها حفظ شدند و براساس طرحِ تصویب شده در همان محلی که قبلی جانمایی شدند نهاده شدند.

مدیر اداره میراث شهرری با تاکید بر این که از نظر میراث فرهنگی شکل و شاکله گورستان اهمیت بیشتری دارد، اضافه می نماید: نظرات دوستان در حوزه اوقاف، تسهیل امور زائران و گردشگران و همسان سازی بود که از تاریخی بودن بقعه می کاست.

می خواستند سکوی قدیمی قبرستان را صاف نمایند...

وی شرح می دهد: در ضلع جنوبی بقعه سکویی واقع شده است که قصد صاف و همسطح کردن آن را داشتند، می خواستند هیچ پستی و بلندی در اطراف بقعه نباشد، زمانی که از این طرح مطلع شدیم به متولیان تذکر دادیم و درخواست کردیم تا طرح برای این رینگ با رضایت کامل و دقیق باشد.

رحیم زاده ادامه می دهد: در طرح در دست اجرای اوقاف برای ابن بابویه قطعا این طرح باید بازنگری گردد، به نظر می رسد دوستان مواردی را رعایت ننموده اند، ما درصدد هستیم سریعتر نامه بزنیم تا طرح به میراث ارائه گردد و در صورتی که مورد موافقت ما باشد، کار ادامه یابد. آن ها بدون هماهنگی نباید کاری انجام دهند، از سوی دیگر نمی توان از همکاری های آن ها با میراث فرهنگی نیز گذشت، بسیاری از سنگ قبرهای دارای قدمت حفظ شده اند، هر چند در بعضی نقاط نیز سنگ ها دچار شکستگی و آسیب شده اند. قطعا برای توسعه و ادامه فعالیت نظارت بیشتر می گردد.

جای شکر دارد که برای ابن بابویه اتفاق امامزاده عبدالله رخ نداد

میراث فرهنگی شهرری در طول دست کم 9 سال گذشته نه تنها برای ساختِ شبستانی در اطرافِ مقبره شیخ صدوق، بلکه در طرح همسان سازی امامزاده عبدالله نیز تجربه تلخی را به دست آورد که به نظر می رسید، برای جلوگیری از ادامه دار شدن چنین اتفاقاتی به فکر راهِ چاره ای برای جلوگیری از هر نوع اتفاقی مشابه برای بناهای تاریخی خود که در اختیار دیگر نهادها به خصوص اوقاف است، باشد تا دست کم بدون هماهنگی هیچ طرحی در این بناها اجرایی نگردد، اما طرحِ در دست اجرای اوقاف برای ابن بابویه نشان داد که هنوز چنین قدمی برای حفاظت از اثار تاریخیِ ریِ باستانی برداشته نشده است.

مدیر اداره میراث فرهنگی شهر ری در این باره اما شرح می دهد: تجربه ای که در امامزاده عبدالله با آن روبه رو شدیم، منجر به شکایتِ میراث فرهنگی از اوقاف شد و بعضی از ضمانت هایی که اوقاف به میراث داد و بحث هایی که مطرح شد، نسبت به لزومِ نظارت میراث فرهنگی بر توسعه این نوع مکان ها تاکید داشت، بنابراین جای شکر دارد که در ابن بابویه آن اتفاق نیفتاد.

او با بیان این که هر چند ما (میراث فرهنگی) در کارمان ضعف داشتیم، اما می توانم این قول را بدهم که اداره اوقاف از این به بعد همکاری لازم را با میراث خواهد داشت، ادامه می دهد: یکی از مسائل ما تغییر سریع تولیت ها در بقاع متبرکه است. تا با تولیتِ قبلی هر امامزاده به هماهنگی می رسیم، متاسفانه بعد از چند ماه تغییراتی ایجاد می گردد و شخص دیگری جای تولیت قبلی می آید و آن شخص نیز نظرات خاص خود را دارد، این نوع اتفاقات کار را برای ما سخت تر می نماید.

وی با اشاره به این که میراث فرهنگی قوانین خوبی برای جلوگیری از این نوع فعالیت ها دارد، بیان می نماید: می توانیم این نوع اتفاقات را از حوزه مرجع قضایی پیگری کنیم، اما خوشبختانه به دلیل ارتباط و تعامل خوبی که با رییس کنونی اوقاف شهرری داریم، از او درخواست می کنیم تا دست کم در گورستان هایی که تحت تملک اوقاف است، این هماهنگی باشد.

با تغییر در اصالت اثر تاریخی مخالفیم

طرح های در حال اجرای امروزی در قبرستان ها و بقاع متبرکه تاریخی به نوعی در حال تبدیل شدن به پروژه های تجاری هستند که به نظر می رسد برای جذب بیشتر گردشگران و زائران اجرایی می شوند، طرحی که هویت بقعه و حتی قبرستان تاریخی را نادیده می گیرد. با شریط پیش روی قبرستان های تاریخی شهرری این سوال به ذهن می آید که آیا میراث فرهنگی و اوقاف تا کنون قرارداد یا پیش نویس قراردادی برای همکاری های دو جانبه امضا نموده اند یا اصلا میراث فرهنگی آن قوانین و ضوابط قابل اجرایی در بناهای تاریخی را به اوقاف اعلام نموده است؟

مدیر اداره میراث فرهنگی شهرری در پاسخ به این پرسش می گوید: مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی در زمینه سند ملی حفاظت از گورستان های تاریخی کشور که در اواخر سال 97 به تصویب رسید، در اختیار همه ارگان ها و حتی اوقاف نهاده شده است، می توانم بگویم امکان هم ندارد که دست شان نرسیده باشد.

او می افزاید: ما نفی نمی کنیم که تعداد زائران و گردشگران در بقاع متبرکه نسبت به جمعیت و در مقایسه با سال های گذشته افزایش داشته است که این نیازمند تامین بعضی زیرساخت های بیشتر است، ولی این که بخواهد خودِ مکان را تحت تاثیر قرار دهد، مورد موافقت ما نیست. ما معتقد به زیبایی در اصالتِ بنا هستیم، اگر قرار باشد در ساخت شبستان ها بدون ضوابط تغییراتی در معماری بنا انجام گردد و اصالت آن تغییر کند، مورد موافقت میراث نیست و ما حتما جلو آن را می گیریم.

طرح شان فعلا در حد رینگ اطراف مقبره است

رحیم زاده طرحِ در دستِ اجرایِ اوقاف را در حال حاضر تا تکمیلِ رینگِ دور مقبره شیح صدوق می داند و ادامه می دهد: فعلا تا همین محدوده است، بقیه کار در مکاتباتی که در حال اجرا است فریز می گردد تا اعلام نظر نهایی انجام گردد، اما به نظر می رسد آن چه مدنظر میراث فرهنگی است در بعضی موارد رعایت نشده و باید در جلسه ای با اوقاف، کارشناس مربوطه و معاونت میراث فرهنگی اظهار نظر نمایند تا دست کم از دیگر تخریب ها جلوگیری گردد.

او با تاکید بر این که میراث فرهنگی با بهسازی مخالف نیست، می گوید: باید ضوابط میراث در این طرح هابه صورت کامل رعایت گردد، اما در بعضی از موارد آن ها نظر خود را اعمال نموده اند.

او با اشاره به وجودِ بعضی مقبره های خانوادگی که در اتاق هایی نهاده شده و مقبره هایی که در فضای باز قبرستان با معماری خاصی ساخته شده اند، اظهار می نماید: نوع معماری در این نوع مکان ها نشان می دهد ذوق و سلیقه آنها بسیار بهتر از امروز بوده است، تنها مزیتی کنونی طرحِ امروزی باقی ماندن سنگ های موجود است.

رحیم زاده با اشاره به بازسازی مقبره شیخ رجبعلی خیاط در سال 86 در این قبرستان، ادامه می دهد: در تیر ماه 98، قانون حمایت از میراث فرهنگی به تصویب رسید که بر اساس آن، هر ارگانی که اثری تاریخی و ثبت شده در اختیار دارد، باید هزینه بازسازی را تهیه و تضمین کند تا کار با نظارت میراث فرهنگی انجام گردد، نه با پرداختی هزینه بازسازی اثر توسط این نهاد.