به بهانه 98 سالگی ابراهیم گلستان؛ با صد هزار مردم تنهایی

به گزارش یزد بلاگ، از میان جنبه های فعالیت ابراهیم گلستان در فرهنگ و هنر معاصر، یکی و ای بسا مهم ترین شان قصه نویسی اوست. او از نخستین نویسندگانی است که به فارسی داستان مدرن نوشت. سه ربع قرن از زمان نوشتن برخی از قصه های گلستان می گذرد و برخی از آن ها همچنان تر و تازه اند.

به بهانه 98 سالگی ابراهیم گلستان؛ با صد هزار مردم تنهایی

اعتماد در ادامه می نویسد: از ویژگی های گلستان در مقام قصه نویس، همانا پیشگامی او در کنار تنی چند از قصه نویسان هم نسل است. آن ها شروعگران گونه ای ادبی بودند که همچون شروع هر تجربه فرهنگی و هنری دیگر دشواری ها ملاحظات خاص خود را داشت. آن ها در دوره ای در داستان فارسی - در معنای مدرن کلمه - طبع آزمایی کردند که مخاطب ایرانی ادبیات، اعم از مخاطب عام یا مخاطب جدی و حرفه ای عملا با این فرم تازه ادبی ناآشنا بود.

در دوره ای که شعر، آن هم شعر کلاسیک سکه رایج بازار بود و تنها نزد گروه های محدودی از روشنفکران و خواص ادبی، گونه های نوپدید شعر خواننده داشت، گلستان و تنی چند از نویسندگان آن دوره، نخستین تجربه های داستان مدرن ایرانی را رقم زدند و این مساله مهمی است.

نکته دیگری که درباره قصه نویسی ابراهیم گلستان در آن دوره نباید از نظر دور داشت، توجه او به مساله فرم به مثابه برسازنده مهم ترین وجه از قصه مدرن است. در آن دوره، غالب کسانی هم که با این گونه ادبی آشنایی داشتند، از آن جمله خیلی از اهالی ادبیات، کارکردی به مثابه محمل انتقال پیغام های سیاسی عمدتا برآمده از نگاه رئالیسم سوسیالیستی برای قصه قائل بودند.

داستان های متعددی که مساله اجتماعی فقر و زندگی تهیدستان را با مانیفست های سیاسی پیوند می زدند، گویای تلقی رایج از داستان در دهه های 20 و 30 و حتی 40 و 50 ایران است. در حالی که گلستان و یکی، دو نفر دیگر به عنوان پایه گذاران داستان مدرن در ایران کوشیدند با تمرد از این مشی رایج و به جان خریدن ریزش مخاطبانی که یا به حکایت عادت داشتند یا از داستان پیغام رسانی سیاسی را مطالبه می کردند، زمینه سازان ادبیات داستانی مدرن در ایران شوند.

گلستان خود بیگانه با سیاست نبود. او حتی دانشکده حقوق را رها کرد و در همان سال های شروعین دهه 20 جذب فعالیت های سیاسی شد. گر چه زود از فعالیت حزبی و سیاسی دست کشید و به هنر و ادبیات روی آورد. تو گویی معنا ها و بی معنایی های زندگی را در فرهنگ و هنر سراغ نموده باشد.

بنابراین تمرد او از صدور مانیفست و انتقال پیغام سیاسی ناشی از ناآشنایی اش با عرصه سیاست و نیازمودن تجربه های سیاسی نبود، بلکه حاصل آشنایی اش با ادبیات مدرن بود که امر سیاسی را از عمل سیاسی جدا می دانست. به این معنا که اثر ادبی مدرن دیگر وسیله بیان مناسبات سیاسی و اجتماعی نبود و اگر هم تواردی به ساحت های سیاسی و اجتماعی داشت، هدف غایی اش وسیله ساختن داستان، شعر، نمایشنامه و... برای صدور پیغام سیاسی نبود.

قصه به مثابه قصه نزد گلستان موضوعیت یافته بود. فرمی که در خود امر سیاسی هم داشت، اما عمل سیاسی به معنای هم صدایی با صدا یا صدا های سیاسی موجود نبود. عملی سیاسی اگر در کردوکار این گونه نوپدید وجود داشت، همانا در آن سرپیچی بود؛ سرپیچی از گفتمان غالب و حرف رایج را زدن.

امروز حرف زدن از ادبیاتی با این مختصات به مثابه ادبیات مدرن آسان است. امروز به چالش کشیدن اثری که از طریق ای برای صدور پیغام سیاسی فروکاسته شده، نه دشواری دارد و نه چندان مخالفتی را در جامعه ادبی برمی انگیزد؛ اما دهه 20 و زمانی که گلستان - مثلا - آذر، ماه آخر پاییز را نوشت، جامعه ادبی ایران که این نبود! جامعه کتابخوان و کسانی که مطبوعات را دنبال می کردند و مهم تر و مقدم بر آن، آن ها که بر فضای ذهنی مخاطبان این فراوریات فرهنگی حاکم و موثر بودند، نه تنها اعتقادی به فراوری آثاری آزاد از منویات و ایدئولوژی ها نداشتند، بلکه اصلا شناختی هم از دنیا آثار جدید و مدرن ادبی نداشتند.

ادبیات در نگاه آن ها چیزی نبود که با اتکا به خود یعنی با مشی خودبسنده بتواند حرفی برای گفتن داشته باشد. آن ها از ادبیات، خاصه ادبیات داستانی انتظار رسانگی داشتند و بس. وسیله ای انتقال پیغام هایی که می خواستند به درون جامعه بفرستند.

حسابش را بکنید که در چنین فضایی که بر ذهن و عین جامعه حکمفرماست، یکی پیدا گردد و داستانی بنویسد به نام به دزدی رفته ها؛ قصه ای که قدر مسلم بیش از آنکه سبب تحسین خوانندگانش گردد، به خاطر نوع نگاه جاری در آن و نوع مناسبات تازه ای که در قصه با دنیا بیرون وجود دارد و نوعا برای جامعه کتابخوان ناآشناست، سبب گنگی و بهت ناشی از ناآشنا بودن فرم و دنیا قصه می گردد. چنانکه خود گلستان هم گفته، خیلی ها متوجه نشدند که این قصه اصلا چه می گوید.

نکته دیگری که در خصوص آثار قصوی ابراهیم گلستان بسیار گفته و نوشته شده است، نثر اوست. چه آن ها که دوستدار نثر او هستند و چه منتقدان حضور مفرط مولفه های ادب کلاسیک در آن، در یک نقطه اتفاق نظر دارند و آن، تداخل و توارد بسیاری است که آثارش با ساحت شعر دارد. چنانکه بیراه نیست اگر بگوییم او در هر اثرش حرکت آشکاری به سوی ساحت شعر دارد. هستی شناسی آثار گلستان به ما می گوید که او در بخش قابل ملاحظه ای از نویسندگی خود در مقام قصه نویس اگر چیزی را بیان کند، آن چیز نوعا تنهایی است.

مضمونی که اگر چه به طور کلی با هنر و ادبیات پیوند دارد، اما حد بالایی از تداعی آن را در هنر نابیانگری مانند شعر می بینیم. به این معنا که حتی در شعر هایی که به طور مستقیم با بیان مساله تنهایی روبه رو نیستیم، اما تداعی تنهایی در اتمسفر کار جاری است. به طور مثال نگاه کنیم به ماهی و جفتش گلستان.

شخصیت های گلستان عمدتا با تنهایی شان شناخته می شوند. آن ها انگار فی نفسه تنها هستند و نه لزوما دیگرانی پیرامون شان نباشند. انگار گلستان داستان می نویسد که روایتگر درد ازل انسان باشد که با صد هزار مردم تنهاست. ویژگی دیگری که قصه های گلستان دارد و باز بر نزدیکی فضای ذهنی او به شعر دلالت دارد، کم حادثه بودن قصه هاست.

تو گویی عنصر برانگیزنده نویسنده نه برآمده از میل او برای روایت رویداد ها بلکه سرانجام رویدادهاست. لحظه انگیزش، آنجاست که نویسنده در مقام من راوی خود را عبور نموده از وقایعی می بیند که حالا به سرانجام رسیده اند و او مانده است و نتایج آن رویداد ها که حاصل اصلی اش چیزی جز همان تنهایی نیست.

این من محوری - چه دوست داشته باشیم، چه آن را نپسندیم و حاصل غلبه من سلطه گر راوی بر دیگری و دیگران بدانیم - آشکارا در قصه های گلستان دیده می گردد. قصه هایی که غلبه و سلطه نظرگاه راوی در آن ها عمدتا مشهود است. حتی در قصه بلند و بالنسبه پرجنب وجوش تری مانند خروس هم که شخصیت های مختلفی دارد، باز هم غلبه راوی و سلطه و اشراف او به سایرین آشکار است.

چنانکه قصه، در نهایت قصه اوست و نه مثلا قصه همراه راوی که با او به مساحی آمده یا قصه حاج ذوالفقار کبگابی که میزبان آنهاست یا نوکر ها و دیگران و حتی خروسی که اسم قصه را از آن خود نموده. از این منظر هم قصه های گلستان بیش از آنکه ما را به فضایی از مناسبات میان آدم های مختلف ببرند و قصه های شان را روایت نمایند، ضمیری از ضمایر درون ابراهیم گلستان را روایت می نمایند. از این روست که خواننده قصه های او، انگار می نماید که طرف تخاطب شاعری است که معنا ها و بی معنایی های هستی را در منطق متخیل و تا حدی انتزاعی شعر سراغ نموده است.

البته اینکه نویسنده ای اغلب قصه های خود را از منظر اول شخص روایت کند، لزوما به معنای حضور شخصیت حقیقی او در مقام شخصیت قصوی نیست؛ اما در خصوص گلستان باید گفت که راوی های اول شخصش در قصه های مختلف، آدم های مختلفی نیستند.

اگرچه قصه ها هر کدام دنیای مستقل دارند و غالبا از دستاورد های قابل اعتنای تاریخ نوپای قصه نویسی ایران محسوب می شوند، اما در همه آن ها خودِ گلستان حضور دارد. یک راوی برخوردار از نگاهی خاص به هستی و نه کسی مانند دیگران، چنانکه - مثلا - دستمایه قصه نویسی مهمی، چون صادق راهنمایی بوده اند. هر قدر در کار های راهنمایی آدم هایی داریم که از دنیا نویسنده فرسنگ ها دور هستند و قصه آن ها می گردد دستمایه کار نویسنده، می گردد علویه خانم، می گردد داش آکل، می گردد حاجی آقا و دیگران، قصه های گلستان، قصه های خود او هستند و روایتگر آنچه او به مثابه موجودی با دیدگاه ها و تلقی های متفاوت از هستی دیده و دریافته است.

گلستان از علاقه مندی اش به شعر و به طور تعیین سعدی بار ها گفته و نوشته و این علقه را آشکارا در آثارش می توان دید. مثلا در روایت مد و مه ما با شگردی روبه رو هستیم که آمیزه ای از صناعات نظم و نثر است؛ شبیه آنچه سعدی از آن کاربستی برای منظومه های خود می ساخت.

دلیلش یحتمل تناسب قصه مو زرد روایت گلستان در مد و مه با منطق منظومه است. راوی آنچه از سرگذرانده باز می نگرد و برای روایت آن، نه همچون حکایتگری از آن دست که در سنت حکایی فارسی داشته ایم بلکه در مقام راوی قصه ای مدرن، سرشار از پرسش های بی پاسخی که قصه را از آن ها می انبارد. شاید برخی از منتقدان آثار گلستان به واسطه ناهمپوشانی قصه های او با الگوی پیش موجودی که آن ها از این فرم ادبی در ذهن دارند، نزدیکی فضای ذهنی او به شعر را سبب دوری آن از قصویت بدانند؛ اما امروز با جابه جایی مرز های ژنریک ادبی، توارد ها و تداخل های هنر ها به ساحت یکدیگر، مشروط به آنکه فرم زمینه را از ماهیت خود تهی ننموده باشد، نه تنها ایراد نیست بلکه می تواند متضمن نوآوری هایی هم باشد.

قصه های گلستان با عناصر قصه و آنچه موجودیت قصه را می سازد، تعارضی ندارند. زمان قصوی در آن ها به زمان شعری مستحیل نمی گردد، مکان ها خاصیت داستانی دارند و آدم ها - گرچه فرع بر حضور راوی هستند - پای در منطقی داستانی دارند و از این جهت قصه اند. گیرم حد بالایی از طبیعت شعر هم در آن جاری باشد. مگر نیما خود شروعگر این توارد نبود زمانی که در تبیین کردوکارش بالصراحه درآمد که کارش نزدیک کردن شعر به طبیعت نثر است؟

مجله زیتوا: مجله زیتوا | مجله خبری ایران و جهان پیرامون

بانیما: قدرت گرفته از سیستم مدیریت محتوای بانیما

منبع: فرارو
انتشار: 6 مهر 1400 بروزرسانی: 6 مهر 1400 گردآورنده: yazdblog.ir شناسه مطلب: 2540

به "به بهانه 98 سالگی ابراهیم گلستان؛ با صد هزار مردم تنهایی" امتیاز دهید

امتیاز دهید:

دیدگاه های مرتبط با "به بهانه 98 سالگی ابراهیم گلستان؛ با صد هزار مردم تنهایی"

* نظرتان را در مورد این مقاله با ما درمیان بگذارید