برای نیل به توسعه، وجود حاکمیت مردم سالار الزامی نیست - یزد بلاگ

شرق در ادامه نوشت: گفت وگوی پیش رو با موضوع نسبت دموکراسی خواهی و توسعه صورت گرفته است. پرسش محوری از این قرار است که اساسا برای نیل به توسعه، وجود جامعه و حاکمیتی مردم سالار تا چه میزان اهمیت دارد؟ و آیا در فقدان مردم سالاری، توسعه ممکن خواهد بود؟

صالحی در این تبادل نظر معتقد است در شرایط خاصی بدون مردم سالاری هم حرکت به سوی توسعه امکان پذیر است، هرچند به فرهنگ و ساختار جامعه و به ویژه به دنیا بینی و توانایی های گروه های حاکم بستگی دارد. او درباره این پرسش که توسعه در جوامع استبدادی چگونه میسر شده، به چهار ویژگی اشاره می نماید که عبارت اند از: اول، هویت ملی نیرومند این کشور ها که به مدد آن، تضاد منافع میان حاکمان و کل جامعه کم می شود؛ دوم، توافق گروه های حاکم بر موضوع رشد اقتصادی که تعامل میان آن ها و جامعه را شکل می دهد.

سوم، نرمش ایدئولوژیک و نگاهِ رو به جلوی گروه حاکم و چهارم، جذب افراد خلاق و توانا در ساختار حکمرانی و پوشش نیروی کارآمد.

اساسا برای نیل به توسعه، وجود جامعه و حاکمیتی مردم سالار تا چه میزان اهمیت دارد؟ آیا در فقدان مردم سالاری، توسعه ممکن خواهد بود؟

برای پاسخ به این سؤال، اجازه بدهید ابتدا یکی، دو نکته ساده، ولی کلیدی را برای روشن شدن زمینه بحث یادآوری کنم؛ یکی اینکه مردم سالاری و توسعه اقتصادی پدیده های صفر و یک نیستند که یا وجود دارند یا وجود ندارند. هریک از این دو پدیده ابعاد گوناگونی دارد و هریک از این ابعاد هم دامنه خودش را دارد؛ برای مثال، توسعه ترکیبی است از درآمد سرانه واقعی، توزیع درآمد، دسترسی به خدمات عمومی، امنیت اقتصادی و.... در بین کشور هایی که معمولا از نظر اقتصادی پیشرفته به شمار می آیند، بعضی، مثل آمریکا، درآمد سرانه بالا دارند، ولی برای خیلی از مردمشان توزیع درآمد و دسترسی به خدمات عمومی خوب نیست.

در بعضی دیگر، مثل سوئد، درآمد سرانه پایین تر از آمریکاست، ولی توزیع درآمد و دسترسی به خدمات عمومی بهتر است. البته وقتی به تمام کشور ها نگاه می کنیم تا حدودی همبستگی میان این ابعاد وجود دارد. برای همین هم هست که برای ساده کردن تحلیل معمولا از شاخص یک بعد عمده مثل درآمد سرانه یا از برآیند چند بعد اصلی استفاده می شود؛ ولی برای اینکه بفهمیم توسعه چطور اتفاق می افتد، توجه به چندبعدی بودن آن و اینکه هرکدام از بعد ها دامنه پیوسته ای دارد مهم است.

درباره مردم سالاری هم همین طور است؛ مردم سالاری ملغمه ای است از نهاد ها و ساختار های اجتماعی که تفکیک و تعادل قوا، حل مسالمت آمیز تعارضات، رقابت در انتخابات، حق تشکل و اعتراض، آزادی بیان و دیگر آزادی های مدنی و سیاسی را امکان پذیر می نمایند. گرچه مثل توسعه بین این جنبه های مردم سالاری تا حدودی همبستگی وجود دارد، ولی این همبستگی کامل نیست و میزان حضور هر جنبه در یک کشور می تواند بیشتر یا کمتر باشد.

نکته مهم اینجاست که توسعه و مردم سالاری هر دو پدیده های چندبعدی و پیچیده ای هستند و نباید انتظار داشته باشیم رابطه ساده ای با هم داشته باشند. به ویژه که ابعاد این دو پدیده روی هم اثر می گذارند و این آثار می تواند متنوع و بسته به شرایط، متغیر باشد؛ برای مثال جامعه ای را در نظر بگیرید که حق تشکل و اعتراض در آن تقویت شده، ولی از نظر نهاد های حل تعارض نسبتا ضعیف است. در چنین شرایطی تشکل و اعتراض ممکن است منجر به درگیری شدید میان گروه های مختلف با منافع متضاد یا سلطه گروه های قوی تر بر بقیه جامعه شود.

در هر صورت چنین فرایند هایی می تواند نیرو ها و منابع جامعه را هدر دهد و به توسعه اقتصادی ضربه بزند. به همین دلیل است که گروهی از صاحب نظران اقتصاد سیاسی مثل داگلاس نورث ایجاد حکومت قانون میان نخبگان جامعه را که سازوکار حل مسالمت آمیز تعارضات است، پیش شرط لازم برای پیدایش مردم سالاری و توسعه می دانند و من با این نظر موافقم.

یک نکته مهم دیگر نقش یک سری عوامل فرهنگی، اجتماعی، نهادی و تاریخی است که متمایز از پدیده های توسعه و مردم سالاری هستند، ولی با هر دو تعامل دارند؛ برای نمونه در جامعه ای که قبیله گرایی در آن تسلط دارد و هویت و وفاداری و اعتماد افراد بیشتر معطوف به قبیله خود است تا به کل جامعه، ایجاد انگیزه برای کار هایی که به نفع عموم باشد مشکل است، چون در این شرایط تصمیم گیران بیشتر به فکر منافع خود و گروه های وابسته به خودشان هستند تا به فکر نفع عموم.

کسانی را هم که به اداره امور کشور می گمارند، از میان نزدیکان خودشان انتخاب می نمایند و نه از میان شایسته ترین افراد. ضمناً این گونه گروه گرایی دیوار بی اعتمادی بین مردم و حاکمان ایجاد می نماید و حتی سیاست های توسعه ای را که حکومت حاضر باشد اجرا کند، محدود می نماید؛ مثلا فرض کنید ضروری است اقتصادیات جدیدی وضع شود که زیرساخت های اقتصاد را به نفع همگان توسعه دهد. حال اگر مردم فکر نمایند که ممکن است حاکمان قسمتی از درآمد اقتصادیات را به نفع خصوصی خود مصرف می نمایند و زیرساخت ها را آن چنان که ضروری است توسعه نمی دهند، در برابر اقتصادیات جدید مقاومت خواهند کرد و اجرای آن سیاست مختل می شود. طبیعی است که در چنین شرایطی نباید انتظار توسعه اقتصادی چشمگیری داشت.

حال ممکن است بگویید که اگر انتخابات رقابتی باشد و رسانه ها آزاد، سیاست گذاران انگیزه لازم را پیدا خواهند کرد. ولی مشکل اینجاست که وقتی قبیله گرایی حاکم است، رأی دهنده ها هم به کسی رأی می دهند که منافع گروهی شان را دنبال کند، نه مصالح کشور را. به علاوه، حتی اگر عده ای از رأی دهنده ها بخواهند سیاست گذاری را انتخاب نمایند که به کل جامعه فکر می نماید، کسب اطلاعات درست و کافی راجع به عملکرد سیاست گذاران و یافتن چنین فردی کار ساده ای نخواهد بود.

ممکن است بگویید رسانه های آزاد می توانند اطلاع رسانی نمایند. ولی همواره نمی توان به بی طرفی و وجدان اجتماعی و حرفه ای رسانه ها اعتماد کرد، مخصوصا در شرایط قبیله گرایی که هر گروهی به فکر بستن بار خودش است. درواقع بعضی رسانه ها ممکن است از آزادی برای گل آلودکردن بیشتر آب استفاده نمایند. در چنین موقعیتی، باز هم رقابتی بودن انتخابات نمی تواند راهگشا باشد و حتی ممکن است کار را خراب تر کند؛ برای مثال، اگر کسانی که انتخاب می شوند فکر نمایند در دور های آینده رقبای سرسختی خواهند داشت و شانس انتخاب مجددشان کم است، بیشتر به فکر انباشتن کیسه خود و وابستگان خود خواهند بود و کمتر مصالح جامعه را مدنظر خواهند داشت.

این بحث را می شود وسیع تر کرد و نقش دنیا بینی، ارزش های فرهنگی و دینی و بسیاری عوامل دیگر را در توسعه و مردم سالاری تحلیل کرد. ولی چون این مقدمه طولانی شده به آن ها نمی پردازم. نکته ای که می خواهم تأکید کنم این است که عوامل زیادی در توسعه دخیل هستند که ابعاد مردم سالاری جزئی از آن ها هستند، ولی دامنه بحث بسیار وسیع تر است. تأثیر هر عامل هم بستگی به شرایط دارد و تحلیلش معمولا احتیاجمند مطالعه موردی است.

حال پس از این مقدمه برسیم به سؤال شما. اساسا برای نیل به توسعه، وجود جامعه و حاکمیتی مردم سالار الزامی نیست و در بعضی شرایط ممکن است نتیجه معکوس داشته باشد؛ برای مثال تجربه چین و ویتنام و چندین کشور دیگر شرق آسیا نشان می دهد که در فقدان مردم سالاری حرکت به طرف توسعه می تواند تحت شرایطی پیروز باشد.

از طرف دیگر، تاریخ خیلی کشور های آمریکای لاتین و جزایر کارائیب روشن می نماید که مردم سالاری الزاما توسعه اقتصادی به بار نمی آورد. برای نمونه، نگاه کنید به تجربه جامائیکا که از نظر مردم سالاری رتبه بالایی دارد، ولی در عملکرد اقتصادی اش از پیشرفت نشان چندانی نیست. بعضی کشور های دیگر آن منطقه هم با وجود مردم سالاری از نظر اقتصادی در دوره های زیادی پس رفته اند، مثل آرژانتین و برزیل.

البته این مشاهدات فقط به ما می گویند که در کشور های غیرپیشرفته مردم سالاری شرط لازم یا کافی برای توسعه نیست بلکه عوامل مهم دیگری هم معین نماینده هستند. این نتیجه به این معنی نیست که استبداد لازمه توسعه است یا در هیچ کشوری مردم سالاری یاریی به توسعه نمی نماید.

ملت های شوربختی که تحت حکومت استبدادی بدون توسعه مانده اند کم نیستند. از طرف دیگر در بعضی شرایط مردم سالاری می تواند مکمل عوامل دیگر توسعه باشد. مثلا تا میانه قرن بیستم کاستاریکا از نظر توسعه فرق چندانی با همسایگانش نداشت، ولی به تدریج مردم سالاری در آن تقویت شده بود. بعد هم درپی یک تصمیم تاریخی برای انحلال ارتش پس از یک جنگ داخلی در سال 1948 فرقه گرایی محدود شد و به مردم سالاری اجازه داد منافع عموم را سرلوحه سیاست دولت کند. در نتیجه به یاری منابع اقتصادی آزادشده به خاطر انحلال ارتش، آموزش و بهداشت همگانی و سایر خدمات عمومی به سرعت پیشرفت کرد و حالا درآمد سرانه کاستاریکا بیش از دو برابر درآمد سرانه در میان همسایگانش است.

نکته آخری که می خواهم خاطرنشان کنم این است که به نظر می رسد در کشور های پیشرفته ادامه توسعه بدون مردم سالاری مشکل باشد، هرچند ممکن است در آینده چین خلاف این دید را ثابت کند.

چگونه می توان به مردم سالاری پایدار دست یافت و اساسا چه مدلی می تواند گذار به مردم سالاری را شرح دهد؟

به گمان من پیشرفت در مردم سالاری احتیاج به فرهنگ سازی، فاصله دریافت از قبیله گرایی و شکل گیری یک سری نهاد ها برای ایجاد حداقلی از اعتماد و هماهنگی بین سیاست گذاران و حکومت قانون میان گروه های متعارض دارد. تحقق این شرایط در کشور های پیشرفته قرن ها طول کشیده و نخبگان و عموم مردم به تدریج و خیلی وقت ها به طور اتفاقی گام های لازم را برداشته اند.

امروزه که در این موارد بیشتر می دانیم شاید بشود در کشور هایی که در مردم سالاری پیشرفت زیادی نداشته اند با بحث و ایجاد آگاهی در سطح جامعه به تسهیل و کیفیت فرایند یاری کرد. ولی نمی توان انتظار داشت که تغییر در هر شرایطی و به راحتی امکان پذیر باشد. مشکل عمده این است که در هر زمان چارچوب روابط اجتماعی براساس یک سری باور ها و انتظارات میان میلیون ها نفر شکل می گیرد.

این روابط و انتظارات مدام خودشان را تا حدود زیادی بازتولید می نمایند، چون هرکس فکر می نماید که دیگران مطابق آن انتظارات و باور ها فکر و عمل می نمایند. مثلا، وقتی قبیله گرایی رایج است، اعضای هر گروه به افراد گروه های دیگر اعتماد نمی نمایند و اگر قدرت داشته باشند بقیه را کنار می زنند. بقیه گروه ها هم منتظر فرصتی خواهند بود تا قدرت را به دست بیاورند و همین کار را با دیگران بنمایند. در این شرایط، گروه صاحب قدرت سعی می نماید به هر قیمتی سر کار بماند و حل مسالمت آمیز تعارض مشکل می شود.

همین طور که قبلا اشاره کردم، چنین شرایطی ضرر های بزرگی به کل جامعه می زند. برای گذار از این وضع باید هر گروه به این نتیجه برسد که می شود نهاد هایی برای محدودکردن قدرت حاکم درست کرد و دیگر گروه ها هم این دیدگاه را قبول دارند و حاضرند روی ایجاد و حفظ چنین نهاد هایی توافق نمایند. پیدایش یک درک مشترک و تصمیم گیری درمورد نهاد های لازم امور پیچیده ای است. به علاوه، گروهی که در قبل از گذار به مردم سالاری صاحب قدرت است باید متقاعد شود که با قبول تغییر ضرر خیلی بزرگی نخواهد کرد وگرنه جلوی حرکت را خواهد گرفت.

این امر مسئله ای است، چون مخالفان حکومت باید پذیرفته باشند که نه تن ها به فکر انتقام از حاکمان پیش از گذار نباشند بلکه در مرحله گذار آنان را در قدرت شریک نمایند. البته این غیرممکن نیست. مثلا حکومت های نظامی در شیلی در دهه 1980 و برمه در دهه گذشته با تضمین های قوی و حفظ یک سری امتیازات تن به گذار به سوی مردم سالاری دادند و نیرو های مردمی هم با وجودی که دل خونی از آن رژیم ها داشتند، با آن امتیازات موافقت کردند.

شما علت شکست جنبش های مردم سالار را چه می دانید؟ چرا جنبش های مردم سالار به ظهور مجدد استبداد و فضای بسته سیاسی می انجامد؟

شکست جنبش های مردم سالار علل زیادی می تواند داشته باشد. یک مسئله اساسی این است که خیلی وقت ها گروه هایی که جنبش های مردم سالار را تشکیل می دهند، خودشان اعتقاد زیادی به حکومت قانون و اشتراک مردم در قدرت ندارند و هدفشان از مبارزه این است که جای هیئت حاکمه را بگیرند و کشور را مطابق دیدگاه خودشان اداره نمایند. این است که به محض اینکه معین شد حاکمان مستبد رفتنی هستند، گروه های داخل جنبش به جان هم می افتند و کار را به هرج ومرج یا جنگ داخلی می کشانند.

این گونه درگیری ها بعد از خیلی انقلاب ها بروز می نماید و گاهی سال ها طول می کشد. ولی اگر یک گروه غالب وجود داشته باشد یا گروهی پیروز شود بقیه را از میدان به در کند، حکومت استبدادی جدیدی شروع می شود. مردم و بسیاری از نخبگان جامعه هم اغلب تا مدت ها بازگشت استبداد را پذیرا می شوند، چون فکر می نمایند از هرج ومرج بهتر است.

گذار به مردم سالاری زمانی اتفاق می افتد که زمینه اجتماعی و فرهنگی توافق میان گروه هایی که برای مردم سالاری فعالیت می نمایند، شکل گرفته باشد. در چنین مواردی، معمولا رهبران جنبش راحت تر با هیئت حاکمه قبل از گذار مذاکره می نمایند و همان طور که قبلا اشاره کردم به آن ها تضمین هایی می دهند تا تغییر مسالمت آمیز صورت بگیرد. جالب اینجاست که اغلب اعطای چنین امتیاز هایی به مستبدان گذشته به ایجاد سازوکار های لازم برای حل مسالمت آمیز تعارضات میان گروه ها پس از گذار یاری می نماید.

اگر مردم سالاری به هر علتی ناممکن است، چگونه می توان به بهبود حکمرانی و معیشت مردم امیدوار بود؟

قبلا اشاره کردم که در شرایط خاصی بدون مردم سالاری هم حرکت به سوی توسعه امکان پذیر است، هرچند به فرهنگ و ساختار جامعه و به خصوص به دنیا بینی و توانایی های گروه های حاکم بستگی دارد. در بسیاری رژیم های استبدادی، حاکمان کشور را عمدتا به یاری قوم وخویش ها و نزدیکان خودشان اداره می نمایند و منابع اقتصادی را در اختیار آن ها می گذارند، چون نمی توانند به دیگران اعتماد نمایند. چون استعداد ها و توانایی های آن عده محدود است، طبعا کشور و اقتصاد به درستی اداره نمی شود.

از طرف دیگر، اکثریت قریب به اتفاق جامعه که از عدم توسعه رنج می برد و دسترسی اش را به منابع و قدرت محدود می بیند، ناراضی می شود و با گروه حاکم تعارض پیدا می نماید. در این شرایط استبدادگران برای حفظ رژیم شان دست به سرکوب می زنند و برای این کار هم مجددا محتاج نزدیکان شان هستند. این وابستگی های حاکمان به اعضای یک گروه که پایه های رژیم شان را تشکیل می دهند، این امکان را به آن گروه می دهد که اگر جایی دستشان رسید بچاپند و به مردم اجحاف نمایند بدون اینکه با احتمال مؤاخذه زیادی روبه رو باشند و این بیش ازپیش نارضایتی ایجاد می نماید و جلوی توسعه اقتصاد را می گیرد.

حال با این وصف چطور است که در بعضی کشور های استبدادی مثل چین و ویتنام، توسعه برای چند دهه خیلی هم مؤثر پیش می رود؟ به نظر من این برمی شود به فرهنگ جامعه و رویداد های تاریخی که دیدگاه ها و توانایی های گروه حاکم و روابطش با بقیه جامعه را شکل داده است. یک ویژگی فرهنگی و تاریخی این کشور ها هویت ملی نیرومندی است که تضاد منافع حاکمان و کل جامعه را کم می نماید. ویژگی دوم توافق گروه های حاکم روی موضوع رشد اقتصادی است که هم تعامل داخل آن گروه ها و هم روابطشان را با بقیه جامعه شکل می دهد.

در این کشور ها به خاطر یک رشته اتفاقات تاریخی و چگونگی شکل گیری هیئت حاکمه یک درک ضمنی بین آن ها و مردم به وجود آمده که مردم از دولت انتظار توسعه اقتصادی دارند و مادامی که اقتصاد با سرعت مناسبی رشد می نماید، اکثریت بزرگی از جامعه به وضع موجود رضایت می دهد. در نتیجه توسعه راه حفظ حکومت شده و گام برداشتن در آن راستا معیار موقعیت افراد در گروه های حاکم هم هست و در روابط شان نوعی انضباط ایجاد نموده است.

ویژگی سوم نرمش ایدئولوژیک و نگاه رو به جلوی گروه حاکم است که برای رسیدن به هدف توسعه حاضر است در بسیاری موارد انعطاف نشان دهد و برای یافتن راه به آزمون های نو دست بزند. به قول دنگ شیائو پینگ، مهم نیست که گربه سفید است یا سیاه، مهم این است که موش بگیرد. این ویژگی در تعامل ویتنامی ها با آمریکا که کشورشان را ویران نموده بود مشهود است و بالاخره ویژگی چهارم این است که هیئت حاکمه پیروز شده است سازوکار های مناسبی برای جذب افراد خلاق و توانا در ساختار حکمرانی برپا کند و در نتیجه با کمبود نیروی کارا روبه رو نشود. جالب اینجاست که این چهار ویژگی همدیگر را تقویت نموده اند.

نرمش ایدئولوژیک به استفاده از فرصت ها و جذب استعداد ها انجامیده که به نوبه خود به توسعه یاری نموده است. از طرف دیگر، توسعه روابط حکومت و مردم را استحکام بخشیده و اعتماد مابین شان را بیشتر نموده و همه این ها باعث هویت ملی نیرومندتری شده و زمینه را برای انعطاف سیاست گذاری و جذب و انضباط نیروی لازم برای حکمرانی مؤثر فراهم نموده است.

مثال های بیشتری می توان زد و جنبه های خیلی بیشتری را می توان به بحث اضافه نمود. اما به عنوان کلام آخر این را اضافه کنم که برای تدارک دیدن شرایط برای توسعه اقتصادی و مردم سالاری باید این موضوع ها را به بحث گذاشت و فرهنگ سازی کرد تا روزی که فرصتی برای اصلاح امور پیش آمد، فعالان سیاسی و عموم مردم درک بهتری از امکانات تغییر در جامعه شان داشته باشند و تصمیم های درست تری بگیرند.

نماشو: نماشو، طراحی سایت، سئو، چاپ و طراحی گرافیکی را به ما بسپارید.